Mannetjesorchis (Orchis mascula)

De Mannetjesorchis staat te boek als een zeer zeldzame soort (ook in zuid-Limburg waar hij in Nederland alleen voorkomt). Hij staat dan ook op de Rode lijst als bedreigd en is sinds 1950 met 50 % to 75 % achteruit gegaan. Waarom o.a. ? De plant wordt door hommels en bijen bestoven. Omdat de soort geen nectar bezit, hebben de bijen al snel in de gaten dat dit geen voedselplant is en laten de plant verder links liggen. De vruchtzetting is dan ook laag. Mannetjesorchis bloeit in Mei en Juni.

Op de onderstaande lijst staan 25 soorten orchideeën. De meeste zijn, zoals hierboven genoemd, zeer zeldzaam tot zeldzaam. Sommige zijn zelfs algemeen. Maar alle zijn waargenomen in Nederland. Soms alleen in het puntje van Zuid-Limburg, soms enkel op de waddeneilanden en soms verspreid over een deel van het land. Zoals ook hierboven beschreven staat gebeurt het vaak dat orchideeën kruisen met andere soorten. Er ontstaan dan zogenaamde hybride soorten. Deze staan niet in de lijst.

• Aapjesorchis (Orchis simia)
• Bijenorchis (Ophrys apifera)
• Bokkenorchis (Himantoglossum hircinum)
• Bosorchis (Dactylorhiza fuchsii)
• Brede orchis (Dactylorhiza majalis)
• Brede wespenorchis (Epipactis helleborine subsp. helleborine)
• Bruinrode wespenorchis (Epipactis atrorubens)
• Dennenorchis (Goodyera repens)
• Duinwespenorchis (Epipactis helleborine subsp. neerlandica)
• Gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata)
• Groenknolorchis (Liparis loeseli)
• Grote keverorchis (Neottia/Listera ovata)
• Harlekijn (Anacamptis morio/Orchis morio)
• Herfstschroeforchis (Spiranthes spiralis)
• Hondskruid (Anacamptis pyramidalis)
• Honing orchis (Herminium monorchis)
• Kleine keverorchis (Neottia cordata)
• Mannetjesorchis (Orchis mascula)
• Moeraswespenorchis (Epipactis palustris)
• Poppenorchis (Orchis anthropophora)
• Purperorchis (Orchis purpurea)
• Rietorchis (Dactiloryza majalis subs.praetermissa)
• Soldaatje (Orchis militaris)
• Veenmosorchis (Hammarbya paludosa)
• Vliegenorchis (Ophrys insectifera subsp. insectifera)
• Welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia)

Omdat het niet altijd even makkelijk is een Orchis op naam te brengen staat er op de site van Floron een handige zoekkaart.

De naam Orchis komt van het Griekse όρχις en betekent "testikel/teelbal". Het woord Orchis werd voor het eerst gebruikt door de Griekse filosoof en botanicus Theophrastus (371/372 - 287/286 v.Chr.) in zijn boek De historia plantarum (Dit betekent "De natuurlijke geschiedenis van planten"). Testikel/teelbal omdat veel planten uit de Orchis familie twee wortelknollen hebben. Deze knollen lijken op testikels.

Je zou dus kunnen zeggen "mannetje mannetje".

• English: Early-purple Orchid
• Français: Orchis mâle
• Deutsch: Mannsknabenkraut
• Espanõl: Satirión manchado
• Italiano:Orchidea maschia
• Svenska: Sankt Pers nycklar
• Norsk: Vårmarihand
• Dansk: Tyndakset Gøgeurt

Zie ook de wetenschappelijke verklaring.

De Engelse naam is Early-purple Orchid. Dit betekent "vroege paarse orchis". Inderdaad een van de eerste paarse Orchissen in Engeland, soms al in April. Maar ook de Gevlekte- en Rietorchis bloeien vroeg in het jaar al zijn deze meestal niet zo diep paars (wat overigens absoluut geen determinatiekenmerk is).

Voor de verspreiding van Mannetjesorchis in Engeland zie deze kaart.

De Franse naam is Orchis mâle. Dit is de Franse benaming voor de volledige wetenschappelijke naam.

De Duitse naam is Mannsknabenkraut. Dit is de Duitse benaming voor de volledige Nederlandse naam. Knabenkraut is de algemene Duitse naam voor een Orchis.

De Spaanse naam is Satirión manchado. Satiriõn komt van het Latijnse Satyron en op zijn beurt weer afgeleid van het Griekse "σατυριον" (satyrion). Waarom deze naam word gebruikt is mij onbekend. Manchado betekent "bevlekt", verwijnd naar de kroonbladen die best wel veel bevlekt zijn.

In Spanje kent men minstens vier namen voor elke plant. De algemene volksnaam, de Catalaanse naam (Provincie in Noord+Oost Spanje tegen de Pyreneeën aan), de Gallische naam (provincie in Noord-West-Spanje) en de Baskische naam (provincie in West-Spanje tegen de Pyreneeën aan). Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Italiaanse naam is Orchidea maschia. Dit betekent "mannelijke orchis". Het is de Italiaanse benaming van de volledige Nederlandse naam.

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Zweedse naam is Sankt Pers nycklar. Nycklar betekent "sleutels". Het is een algemene naam voor verschillende orchideeën in Zweden vanwege de vorm van bloeiwijze. Het grappige is dat Slanke sleutelbloem (Primula elatior), geen Orchidee trouwens, dezelfde naam in Nederland heeft gekregen. De oudste "Nycklarnaam" is Jungfru Marie Nycklar (Onze lieve vrouwe sleutels/Brede orchis). Anderen zijn later vernoemd. Sommige betreffen andere bijbelse persoonlijkheden zoals de Johannes Nycklar (Saint Johns keys/mannetjes Soldaatje) en Pers Nycklar (Sint Peter's sleutels Vroege paarse Orchis/Mannetjesorchis), deze Orchis dus.

Voor de verspreiding van Mannetjesorchis in Zweden zie deze kaart.

De Noorse naam is Vårmarihand. Vår betekent "lente", ook weer refererend aan de vroege bloei. De naam Marihand komt van de vorm van de ondergrondse knollen van de plant die vertakt zijn en kunnen dan op handen lijken. Veel orchideeën in Noorwegen hebben deze knollen en deze bevatten voedingsstoffen. Een Orchis heeft bijna altijd twee knollen: De knol die is gevormd in de zomer en een knol van het vorige seizoen. Deze laatste word gebruikt om seizoensgebonden voeding van de plant binnen dat jaar te gebruiken om te groeien. De nieuwe knol is licht en fris en werd in het verleden in verband gebracht met de Maagd Maria. Vandaar de naam Marihand. De oude knol van vorig jaar is zwart en verschrompeld en werd geassocieerd met Satans hand. In Nederland is de naam Handekenskruid bekend, een Orchideeënfamilie (Dactylorhiza). Marihand is eigenlijk de light versie van de wetenschappelijke verklaring.

De Deense naam is Tyndakset Gøgeurt. Dit betekent letterlijk"smalle stengel koekskruid". Dit behoeft natuurlijk enige uitleg. De stengel van deze plant is relatief smal in vergelijking tot andere Gøgeurts (bijv. Salep-Gøgeurt=Orchis morio (Harlekijn)). Gøgeurt betsaat uit twee woorden, Gøg wat "koekoek" betekent. Dit geeft aan dat de plant vroeg bloeit (als de koekoek arriveert) t.o.v. andere Orchissen die vaak in Juni bloeien. Ört/eurt/urt is de Scandinavische term voor "kruid".

Ecologie

Bodem
Licht beschaduwde of soms zonnige plaatsen op vochtige, voedselarme, kalkhoudend tot kalkrijke, humeuze grond, zonder dikke laag onverteerd bladstrooisel (mergel).

Groeiplaats
Bossen (lichte bossen en in de Voerstreek in op het zuiden gerichte hellingbossen), bosranden op stenige hellingen, struwelen (kalkrijke zomen), bermen, grasland (kalkgrasland en bergweiden) en afgravingen (kleine, verlaten kalkgroeven).

Verspreiding

Nederland
Zeldzaam in Zuid-Limburg.

Vlaanderen
Zeer zeldzaam in de Voerstreek.

Wallonië
Vrij zeldzaam in de Famenne en in Lotharingen.

Wereld
In West-Azië, Noordwest-Afrika en het grootste deel van Europa. Zij dringt van alle Orchis-soorten het verst noordelijk door, tot 70° N.Br.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

Laat ze staan!

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten