Spaanse ruiter (Cirsium dissectum)

Als je Spaanse ruiter intypt bij Google zie je dat er van alles en nog wat Spaanse ruiter heet. En dan is er ook nog de ingewikkelde, mogelijke, verklaring voor de plant. De lange balken van hout of staal, omwikkelt met prikkeldraad, als versperring van ingangen of doorgangen. Gebruikt in de tachtigjarige oorlog, toen de Spanjaarden met dit middel de ‘vijand’ op afstand probeerden te houden? Of de klassieke dressuur van de Spaanse rijschool? Maar voor mij is de Spaanse ruiter een vrij zeldzame soort die erg lijkt op het Knoopkruid (Centaurea jacea). Maar in tegenstelling tot deze plant staat de Spaanse Ruiter als kwetsbaar op de Rode lijst. De plant heeft een wortelstok met uitlopers. De Spaanse ruiter groeit dan ook in groepen bij elkaar en bloeit in Juni en Juli.

Er komen minstens 6 soorten Vederdistel (Cirsium) in het wild voor in Nederland:

• Akkerdistel (Cirsium arvense) - Algemeen
• Kale jonker (Cirsium palustre) - Algemeen
• Moesdistel (Cirsium oleraceum) - zeldzaam
• Spaanse ruiter (Cirsium dissectum) - vrij zeldzaam
• Speerdistel (Cirsium vulgare) - algemeen
• wollige distel (Cirsium eriophorum) - zeer zeldzaam

De term Distel is een Ruim begrip. Meestal lezen mensen "een stekelige composiet". Er zijn 5 soorten "Distels":

• Carduus
  • Tengere distel (Carduus tenuiflorus) - zeer zeldzaam
  • Kruldistel (Carduus crispus) - algemeen
  • Knikkende distel (Carduus nutans) - algemeen
  • Langstekelige distel (Carduus acanthoïdes) - zeer zeldzaam
• Carlina
  • Driedistel (Carlina vulgaris) - zeldzaam
• Eryngium
• Blauwe zeedistel (Eryngium maritimum) - zeldzaam
• Kruisdistel (Eryngium campestre) - algemeen
• Vlakke kruisdistel (Eryngium planum) - algemeen
• Melkdistel (Sonchus)
• Akkermelkdistel (Sonchus arvensis) - algemeen
• Gekroesde melkdistel (Sonchus asper) - algemeen
• Gewone melkdistel (Sonchus oleraceus) - algemeen
• Moerasmelkdistel (Sonchus palustris) - algemeen
• Zeeemelkdistel (Sonchus arvensis var. maritimus/Sonchus maritimus) - vrij zeldzaam
• Vederdistels (Circium)
• Akkerdistel (Cirsium arvense) - algemeen
• Kale jonker (Cirsium palustre) - algemeen
• Moesdistel (Cirsium oleraceum) - zeldzaam
• Spaanse ruiter (Cirsium dissectum) - vrij zeldzaam
• Speerdistel (Cirsium vulgare) - algemeen
• wollige distel (Cirsium eriophorum)  - zeer zelzaam

Met behulp van een Belgische biologieleraar W. Deconinck (zie bronvermelding) heb ik drie mogelijke verklaringen:

1. De plant met de Nederlandse naam Spaanse ruiter werd door Linnaeus in het taxonomisch basiswerk Species plantarum (1753) beschreven onder de Latijnse namen Carduus dissectus, Cirsium anglicum en Cirsium majus. De beschrijving van de plant wordt gevolgd door de zin “Habitat in Anglia, Gallia”, d.w.z. komt voor in Engeland en Gallië. Het tweede, soortaanduidende woord in Cirsium anglicum verklaart al hoe het komt dat de plant ook de Franse namen Cirse d’Angleterre en Cirse anglais en de Duitse naam Englische Kratzdistel kreeg. Het is niet ongewoon dat voor een plant waarvan Linnaeus aangaf waar ze voorkomt dan in de Nederlandse naam dit gebied van herkomst ook aangegeven wordt. Bij de Spaanse aak bijvoorbeeld, die Linnaeus met de nog huidige naam Acer campestre vermeldt, staat “Habitat in Scania & australiori Europa”, d.w.z. komt voor in Scania, dit is een provincie in Zweden, en in Zuid-Europa en dat omvat natuurlijk ook Spanje, zodat daarmee de herkomst van Spaanse in de plantennaam Spaanse aak verklaard is.
2. In Species plantarum van Linnaeus staat dat Carduus dissectus, nu Spaanse ruiter, voorkomt in Gallia. Gallia of Gallië is West-Europa, d.w.z. Frankrijk, België, delen van Nederland en Duitsland ten westen van de Rijn en het westen van Zwitserland. Nu wagen we ons aan de volgende veronderstelling: zou de plantenkenner die voor het eerst de naam Spaanse ruiter ontwierp het woord Gallia dat Linnaeus als groeiplaats aanduidde, geïnterpreteerd hebben als Gallicia, een oude naam voor Galicië, een landstreek in Spanje, ten noorden van Portugal? Zoals voor de hiervoor vermelde Franse en Duitse namen de groeiplaats die Linnaeus aangaf opgenomen werd in de naam, zou de ontwerper misschien wel verkeerdelijk gedacht hebben dat de plant ook in Spanje groeit… Voor zover we hebben kunnen nagaan komt de plant wel in de Pyreneeën voor, maar niet in Spanje.
3. Daarmee is nog niet het woord ruiter in de naam van de plant verklaard. Misschien kende de ontwerper van de plantennaam de twee soorten bouwsel die Spaanse ruiter heten. Het ene bouwsel is een soort barricade bestaande uit gekruiste houten palen met dwarse stukken en daarover prikkeldraad, nu nog altijd soms gebruikt om bij massamanifestaties het volk tegen te houden. Een tweede soort Spaanse ruiter is een 2 tot 3 meter lange balk met pinnen bezet en die ingezet wordt om een toegang af te sluiten. De naam Spaanse ruiter dateert uit de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) in de Nederlanden toen de Spanjaarden in de stad Groningen met dergelijke bouwsels de aanstormende cavalerie op afstand hield. Dergelijke bouwsels worden ook Friese ruiters genoemd. Nu is het mogelijk dat de ontwerper van de plantennaam Spaanse ruiter aan die langwerpige bouwsels dacht, de plant heeft inderdaad ook een langwerpige, niet vertakte stengel en de plant is weliswaar een distel met stekels, hoewel die eerder nogal zacht zijn.

Zie ook de wetenschappelijke verklaring.

• Frysk: Soldatekwast
• English: Meadow Thistle
• Français: Cirse anglais
• Deutsch: Englische Kratzdistel
• Espanõl: ?
• Italiano: Cardo sbrandellato
• Svenska: Ängstistel
• Norsk: Engelsk tidsel
• Dansk: Engelsktidsel

De Engelse naam is Meadow Thistle. Dit betekent "weidedistel". In dit geval is weide dé plek waar je Spaanse ruiter mag verwachten. Deze plant is wel een distel maar heeft niet of nauwelijks de stekelige stengelbladeren en heeft nagenoeg een kale stengel.

Voor de verspreiding van Spaanse ruiter in Engeland zie deze kaart.

Er zijn twee Franse namen:

1. Cirse anglais. Dit betekent Engelse Circe. De mogelijke verklaring is te vinden bij de eerste mogelijke verklaring van de Nederlandse naam.
2. Cirse des prairies. Dit is net zoals de vorige naam een combinatie van het eerste deel van de wetenschappelijke naam en het woord Prairies wat "weides" betekent.

De Duitse naam is Englische Kratzdistel. Dit betekent "Engelse krabdistel". De mogelijke verklaring van het woord Engelse is te vinden bij de eerste mogelijke verklaring van de Nederlandse naam. Het woord Kratz betekent betekent "krabben/schrapen".  Misschien worden hier de extreem lange scherpe punten op de stengel aan het eind van de van de stengelbladeren wel mee bedoeld. Dit is niet zeker. En die scherpe punten gelden meer voor een andere Circium-soorten zoals bijv. de Speerdistel (Cirsium vulgare).

De Spaanse naam is mij onbekend. Er zijn ook geen waarnemingen in Spanje.

De Italiaanse naam is Cardo sbrandellato. De betekent "gescheurde distel".  Het is de Italiaanse benaming voor de volledige wetenschappelijke naam. De Italiaanse naam "Cardo" is vrij algemeen en heeft ongeveer dezelfde status als de naam 'Distel' in het Nederlands. De volgende planten heten in het Italiaans Cardo: Carduus, Carduncellus , Carlina , Centaurea , Cnicus , Cynara , Echinops , Galactites , Jurinea , Onopordum , Scolymus , Silybum , Tyrimnus , alle soorten van de Asteraceae- familie, sommige soorten van het geslacht Eryngium, Apiaceae, sommige soorten van het geslacht Dipsacus en de familie Dipsacaceae .

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Zweedse naam is Ängstistel. Dit betekent "weidedistel".

Deze soort komt niet voor in Zweden

De Noorse en Deense naam is nagenoeg gelijk, Engelsk tidsel/Engelsktistel. Dit betekent ook Engelse distel, net zoals bijv. de Franse naam. 

Ecologie

Bodem
Zonnige plaatsen op vochtige tot vaak vrij natte, matig voedselarme, niet bemeste, meestal zwak zure of soms kalkhoudende grond (veen, venig zand, leem en klei). Het grondwaterpeil ligt het hele jaar vrij dicht onder het maaiveld.

Groeiplaats
Grasland (bauwgrasland, schraal hooiland en laaggelegen veenachtig grasland), bermen, zeeduinen (duinvalleien) en heide (moerassige plaatsen).

Verspreiding

Nederland
Zeldzaam in laagveenstreken, in Drenthe, Zuidoost-Fryslân, Noord-Brabant en op de Waddeneilanden en zeer zeldzaam in de Hollandse duinen, in het oosten en midden van het land en in het rivierengebied.

Vlaanderen
Zeer zeldzaam. Waarschijnlijk op dit moment alleen nog maar in de omgeving van Herselt.

Wallonië
Uitgestorven of heel misschien nog zeer zeldzaam. Vroeger in Brabant en de Ardennen.

Wereld
In West-Europa. Van de Pyreneeën tot in Noordwest-Duitsland, Noord-Engeland en Ierland.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten