Dactylorhiza maculata (Gevlekte orchis)

De Gevlekte orchis is een van de meest variabele Dactylorhiza-soorten waarvan verschillende ondersoorten zijn beschreven. Dus die vlekken op de stengelbladeren zijn niet het enige kenmerk. Sterker nog, de plant kruist met zoveel planten (andere Orchissen) dat er heel veel ondersoorten en variaties zijn ontstaan. Alleen iemand die ervaren is op dit gebied kan met enige zekerheid zeggen om welke soort het gaat. De Gevlekte orchis bloeit in Juni tot en met Augustus

Op de onderstaande lijst staan 26 soorten orchideeën. De meeste zijn, zoals hierboven genoemd, zeer zeldzaam tot zeldzaam. Sommige zijn zelfs algemeen. Maar alle zijn waargenomen in Nederland. Soms alleen in het puntje van Zuid-Limburg, soms enkel op de waddeneilanden en soms verspreid over een deel van het land. Zoals ook hierboven beschreven staat gebeurt het vaak dat orchideeën kruisen met andere soorten. Er ontstaan dan zogenaamde hybride soorten. Deze staan niet in de lijst.

• Aapjesorchis (Orchis simia)
• Bijenorchis (Ophrys apifera)
• Bokkenorchis (Himantoglossum hircinum)
• Bosorchis (Dactylorhiza fuchsii)
• Brede orchis (Dactylorhiza majalis)
• Brede wespenorchis (Epipactis helleborine subsp. helleborine)
• Bruinrode wespenorchis (Epipactis atrorubens)
• Dennenorchis (Goodyera repens)
• Duinwespenorchis (Epipactis helleborine subsp. neerlandica)
• Gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata)
• Groenknolorchis (Liparis loeseli)
• Grote keverorchis (Neottia/Listera ovata)
• Harlekijn (Anacamptis morio/Orchis morio)
• Herfstschroeforchis (Spiranthes spiralis)
• Hondskruid (Anacamptis pyramidalis)
• Honing orchis (Herminium monorchis)
• Hyacintorchis (Himantoglossum robertianum)
• Kleine keverorchis (Neottia cordata)
• Mannetjesorchis (Orchis mascula)
• Poppenorchis (Orchis anthropophora)
• Purperorchis (Orchis purpurea)
• Rietorchis (Dactiloryza majalis subs.praetermissa)
• Soldaatje (Orchis militaris)
• Veenmosorchis (Hammarbya paludosa)
• Vliegenorchis (Ophrys insectifera subsp. insectifera)
• Welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia)

Omdat het niet altijd even makkelijk is een Orchis op naam te brengen staat er op de site van Floron een handige zoekkaart.

De officiële wetenschappelijke naam is Dactylorhiza maculata (L.) Soó

Dactylorhiza komt van Daktylos (Grieks) en betekent "vinger" en van Rhiza (Grieks) en betekent "wortel". Dus een vingervormige wortel tegenover de twee gebruikelijke eivormige wortelknollen bij een Orchis.

Maculata komt van macula (Latijn) en betekent "(lelijke) vlek", wat duidt op de vlekken op de bladeren.

Meestal staat er achteraan de wetenschappelijke naam een afkorting. Dit is de afkorting van een wetenschapper/botanicus die deze plant deze plant heeft ontdekt/verzameld en tot details heeft beschreven. Soms staat er een tweede afkorting. Dan heeft een andere wetenschapper/botanist de plant nog beter  beschreven en iets gewijzigd. De eerste naam komt dan tussen haakjes te staan. In dit geval is dit (L.) Soó

L. staat voor Carl Linnaeus. In 1753 beschreef hij de soort als eerste als Orchis maculata in de publicatie Species Plantarum.

Soó staat voor Károly Rezső Soó von Bere (1 augustus 1903 - 10 februari 1980) was een Hongaarse botanicus en professor aan de Universiteit van Boedapest. Hij doceerde meer dan twee decennia aan de Universiteit van Debrecen . Tijdens zijn professionele leven, dat ongeveer zes decennia duurde, schreef hij ongeveer 600 publicaties en ongeveer 30 boeken. In 1962 herschreef hij de soort als Dactylorhiza maculata in de publicatie Nomina Nova Generis Dactylorhiza. Deze publicatie heb ik niet kunnen vinden dus heb ik hier van geen voorbeeldfoto.

Zie ook de Nederlandse verklaring

• Frysk: Duvelsklau
• English: Heath Spotted-orchid
• Français: Dactylorhize maculée
• Deutsch: Geflecktes Knabenkraut/Gefleckte Fingerwurz
• Espanõl: Burdel-palma
• Italiano: Concordia
• Svenska: Jungfru Marie nycklar
• Norsk: Flekkmarihand
• Dansk: Plettet gøgeurt 

De Engelse naam is Heath Spotted-orchid. Dit betekekent "heide gevlekte orchis". Van origine komt deze Orchis voor op plekken waar ook Heide voor komt. Maar de laatste tijd wordt deze plant ook elders waargenomen. Het gevlekte slaat op de dichte vlekken op de stengel. Het woord Orchis wordt bij de Nederlandse verklaring uitgelegd.

Voor de verspreiding van Gevlekte orchis in Engeland zie deze kaart.

De Franse naam is Dactylorhize maculée. Dit is de Franse benaming voor de volledige wetenschappelijke naam.

De Duitse naam is Geflecktes Knabenkraut of Gefleckte Fingerwurz. Geflecktes betekent natuurlijk "gevlekt. Dit wordt o.a. bij de Engelse naam uitgelegd. Veel Orchissen heten in Duitsland Knabenkraut. Dit is vanwege de twee verdikte knollen aan de uiteinde van de wortels van deze planten. Deze worden vergeleken met testikels. Ik heb het maar één keer gelezen maar een hardnekkig bijgeloof hield vol dat vrouwen die de hardere en sappigere knol van de twee aten een zoon zouden krijgen. De Duitse naam Knabenkraut zou ook hier ook op gebaseerd kunnen zijn.

Fingerwurz. Betekent "vingerwortel". Het woord Wurtz is Oudduits voor "wortel". Het verhaal heeft dezelfde strekking alleen zijn de testikels vervangen door Vingervormig. Waarom dit is is mij onbekend.

Voor de verspreiding van Gevlekte orchis in Duitsland zie deze kaart.

De Spaanse naam is Satirión manchado. Manchado betekent "gevlekte". Satirión betekent "soldaatje". Hierbij wordt het Soldaatje (Orchis militaris) bedoeld. Gek genoeg is niet een andere soort Dactyloryza waar deze Orchis vaak mee kruist. Dus hoe dit nu echt zit is mij onbekend.

De Italiaanse naam is Concordia. Dit betekent eendracht. Waarom is mij onbekend. 

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Zweedse naam is Jungfru Marie nycklar. Jungfru betekent "heilige maagd Maria". Ik weet het niet zeker maar waarschijnlijk staat de uitleg bij de Zweedse naam. Nycklar betekent "sleutels". Het is een algemene naam voor verschillende orchideeën in Zweden vanwege de vorm van bloeiwijze. Het grappige is dat Slanke sleutelbloem (Primula elatior), geen Orchidee trouwens, dezelfde naam in Nederland heeft gekregen. De oudste "Nycklarnaam" is Jungfru Marie Nycklar (Onze lieve vrouwe sleutels/Gevlekte orchis). Anderen zijn later vernoemd. Sommige betreffen andere bijbelse persoonlijkheden zoals de Johannes Nycklar (Saint Johns keys/mannetjes Soldaatje) en Pers Nycklar (Sint Peter's sleutels Vroege paarse Orchis/Mannetjesorchis).

Voor de verspreiding van Gevlekte orchis in Zweden zie deze kaart.

De Noorse naam is Flekkmarihand. Flekk betekent "gevlekte". De naam Marihand komt van de vorm van de ondergrondse knollen van de plant die vertakt zijn en kunnen dan op handen lijken. Veel orchideeën in Noorwegen hebben deze knollen en deze bevatten voedingsstoffen. Een Orchis heeft bijna altijd twee knollen: De knol die is gevormd in de zomer en een knol van het vorige seizoen. Deze laatste word gebruikt om seizoensgebonden voeding van de plant binnen dat jaar te gebruiken om te groeien. De nieuwe knol is licht en fris en werd in het verleden in verband gebracht met de Maagd Maria. Vandaar de naam Marihand. De oude knol van vorig jaar is zwart en verschrompeld en werd geassocieerd met Satans hand. In Nederland is de naam Handekenskruid bekend, een Orchideeënfamilie (Dactylorhiza). Marihand is eigenlijk de light versie van de wetenschappelijke verklaring. 

De Deense naam is Plettet gøgeurt.  Dit betekent letterlijk "koekskruid met vlekken". Dit behoeft natuurlijk enige uitleg. Plettet betekent "met vlekken". Het woord Gøgeurt bevestigt dit nog eens. Gøgeurt betsaat uit twee woorden, Gøg wat "koekoek" betekent. Dit geeft aan dat de plant vroeg bloeit (als de koekoek arriveert) t.o.v. andere Orchissen die vaak in Juni bloeien. Ört/eurt/urt is de Scandinavische term voor "kruid".

Ecologie

Bodem
Zonnige of soms licht beschaduwde plaatsen op vochtige tot vrij natte, voedselarme, zure tot zwak zure, humeuze grond (zand, leem en mergel, soms op veen).

Groeiplaats
Grasland (heischraal grasland, blauwgrasland, hooiland en zandige opduikingen in poldergrasland), bermen, langs spoorwegen, heide, moerassen (veenmosvegetaties, veentjes in de buurt van zandverstuivingen en moerassen met kwel van basenrijk water), waterkanten (langs vennen, turfgaten, sloten en greppels), tichelgaten, zeeduinen, drooggevallen zandplaten en bossen.

Verspreiding

Nederland
Vrij zeldzaam in het oosten en midden van het land, in Zuid-Limburg, op de Waddeneilanden en in de duinen van noordelijk Noord-Holland. Elders zeer zeldzaam.

Vlaanderen
Vrij zeldzaam in de Kempen, de Leemstreek en de Zandleemstreek. Elders zeldzaam tot zeer zeldzaam. Sterk afgenomen.

Wallonië
Vrij zeldzaam in de Ardennen en de Hoge Venen. Elders zeldzaam tot zeer zeldzaam.

Wereld
Siberië, Zuidwest-Azië en Europa.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

Laat ze staan!

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten