Dactylorhiza majalis (Brede orchis)

Je zou denken dat elke orchis apart is te determineren. Dit geldt niet voor de Brede orchis. Hij  kruist zo vaak met o.a de Rietorchis (Dactylorhiza praetermissa) dat ik ook niet de specifieke kenmerken kan geven. Ook is hij bekend bij Floron als Brede orchis/Rietorchis. Vroeger heette de plant ook breedbladige Orchis. Dus veel mensen zien de verschillen ook niet. Hij is vrij zeldzaam maar plaatselijk komt hij veelvuldig voor behalve in het oosten van Nederland. Hier komt hij iets minder voor. Voor een Orchidee bloeit hij vroeg. Al in Mei (een andere naam voor deze plant is ook meiorchis).

Op de onderstaande lijst staan 26 soorten orchideeën. De meeste zijn, zoals hierboven genoemd, zeer zeldzaam tot zeldzaam. Sommige zijn zelfs algemeen. Maar alle zijn waargenomen in Nederland. Soms alleen in het puntje van Zuid-Limburg, soms enkel op de waddeneilanden en soms verspreid over een deel van het land. Zoals ook hierboven beschreven staat gebeurt het vaak dat orchideeën kruisen met andere soorten. Er ontstaan dan zogenaamde hybride soorten. Deze staan niet in de lijst.

• Aapjesorchis (Orchis simia)
• Bijenorchis (Ophrys apifera)
• Bokkenorchis (Himantoglossum hircinum)
• Bosorchis (Dactylorhiza fuchsii)
• Brede orchis (Dactylorhiza majalis)
• Brede wespenorchis (Epipactis helleborine subsp. helleborine)
• Bruinrode wespenorchis (Epipactis atrorubens)
• Dennenorchis (Goodyera repens)
• Duinwespenorchis (Epipactis helleborine subsp. neerlandica)
• Gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata)
• Groenknolorchis (Liparis loeseli)
• Grote keverorchis (Neottia/Listera ovata)
• Harlekijn (Anacamptis morio/Orchis morio)
• Herfstschroeforchis (Spiranthes spiralis)
• Hondskruid (Anacamptis pyramidalis)
• Honing orchis (Herminium monorchis)
• Hyacintorchis (Himantoglossum robertianum)
• Kleine keverorchis (Neottia cordata)
• Mannetjesorchis (Orchis mascula)
• Poppenorchis (Orchis anthropophora)
• Purperorchis (Orchis purpurea)
• Rietorchis (Dactiloryza majalis subs.praetermissa)
• Soldaatje (Orchis militaris)
• Veenmosorchis (Hammarbya paludosa)
• Vliegenorchis (Ophrys insectifera subsp. insectifera)
• Welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia)

Omdat het niet altijd even makkelijk is een Orchis op naam te brengen staat er op de site van Floron een handige zoekkaart.

De officiële wetenschappelijke naam is Dactylorhiza majalis (Rchb. f.) P.F. Hunt & Summerh.

Dactylorhiza komt van Daktylos (Grieks) en betekent "vinger" en van Rhiza (Grieks) en betekent "wortel". Dus een vingervormige wortel tegenover de twee gebruikelijke eivormige wortelknollen bij een Orchis.

Majalis (Latijn) betekent "in mei bloeiend", wat iets zegt over de bloeitijd.

Meestal staat er achteraan de wetenschappelijke naam een afkorting. Dit is de afkorting van een wetenschapper/botanicus die deze plant deze plant heeft ontdekt/verzameld en tot details heeft beschreven. Soms staat er een tweede afkorting. Dan heeft een andere wetenschapper/botanist de plant nog beter  beschreven en iets gewijzigd. De eerste naam komt dan tussen haakjes te staan. In dit geval is dit (Rchb. f.)

Rchb.f. staat voor Heinrich Gustav Reichenbach (Leipzig, 3 januari 1823 - Hamburg, 6 mei 1889) was een Duitse botanicus. Hij was vooral gespecialiseerd op het gebied van orchideeën. Hij was zoon van de beroemde botanicus en schrijver van de Icones Florae Germanicae et Helveticae Heinrich Gottlieb Ludwig Reichenbach (vandaar de toevoeging „f.“ aan zijn naam, uit het Latijns filius = „zoon“). In 1828 beschreef hij als eerste de soort als Orchis majalis in zijn publicatie Iconographia Botanica seu Plantae Criticae. Die gek genoeg onder zijn vaders naam is uitgebracht.

P.F. Hunt staat staat voor Peter Francis Hunt ( Somerset , Engeland , 1936 ). Hij is een Engelse botanicus en orchidoloog . Hij is een orchideeënbotanicus die een tijdlang als orchidoloog heeft gewerkt in de Royal Botanic Gardens, Kew.

Summerh. staat voor Victor Samuel Summerhayes  (21 februari 1897 - 27 december 1974). Hij was een Engelse botanicus die 39 jaar lang de leiding had over het orchideeënherbarium in de Royal Botanical Gardens, Kew.

Samen met Summerhays herschreef Hunt de soort als Dactylorhiza majalis in de publicatie Watsonia; Journal of the Botanical Society of the British Isles. Abroath, Scotland.

Zie ook de Nederlandse verklaring.

• Frysk: Frouljustriennen
• English: Broad-leaved Marsh Orchid
• Français: Orchis à larges feuilles, Orchis de mai
• Deutsch: Breitblättriges Knabenkraut
• Espanõl:
• Italiano: Orchide a foglie larghe
• Svenska: Majnycklar, Dubbelnycklar
• Norsk: Kongsmarihand
• Dansk: Maj-Gøgeurt

De Engelse naam is Broad-leaved Marsh Orchid. Broad-leaved betekent "breed-bladig". Marsh betekent "moeras" en Orchid betekent natuurlijk "orchidee". Het is inderdaad een Orchidee met best wel brede bladeren (gevlekt of niet!) en geeft de voorkeur aan een vochtige grond.

Voor de verspreiding van de Brede orchis in Engeland zie deze kaart.

 Er zijn twee Franse namen:

1. Orchis à larges feuilles: Orchis betekent natuurlijk "orchidee". Á betekent "heeft". Larges betekent "grote" en Feuilles betekent "bladeren".
2. Orchis de mai: Dit betekent "orchis van Mei", dit omdat het één van de vroegst bloeiende Orchissen is.

De Duitse naam is Breitblättriges Knabenkraut/Vingerwurtz. Het breedbladige wordt bij de Nederlandse naam uitgelegd. Veel Orchissen heten in Duitsland Knabenkraut/Vingerwurtz. Dit is vanwege de twee verdikte knollen aan de uiteinde van de wortels van deze planten. Deze worden vergeleken met testikels. Ik heb het maar één keer gelezen maar een hardnekkig bijgeloof hield vol dat vrouwen die de hardere en sappigere knol van de twee aten een zoon zouden krijgen. De Duitse naam Knabenkraut zou ook hier ook op gebaseerd kunnen zijn. Voor de naam Vingerwurtz heb ik nog geen eenduidige verklaring.

Voor de verspreiding van Brede orchis in Duitsland zie deze kaart.

De Spaanse naam is Dactylorhiza de mayo. Dit betekent (net als o.a de Zweedse naam) "orchis van Mei". 

In Spanje kent men minstens vier namen voor elke plant. De algemene volksnaam, de Catalaanse naam (Provincie in Noord+Oost Spanje tegen de Pyreneeën aan), de Gallische naam (provincie in Noord-West-Spanje) en de Baskische naam (provincie in West-Spanje tegen de Pyreneeën aan). Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt,

De Italiaanse naam is Orchide a foglie larghe. Dit betekent (net als de eerste Engelse naam) "orchis met de grote bladeren". 

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Zweedse naam is Majnycklar: Dit betekent "mei-sleutels". Mei want dan is het hoogtepunt van bloei voor deze Orchis. Dat is een maand eerder als de meeste Orchisen. Nycklar betekent "sleutels". Het is een algemene naam voor verschillende orchideeën in Zweden vanwege de vorm van bloeiwijze. Het grappige is dat Slanke sleutelbloem (Primula elatior), geen Orchidee trouwens, dezelfde naam in Nederland heeft gekregen. De oudste "Nycklarnaam" is Jungfru Marie Nycklar (Onze lieve vrouwe sleutels/Gevlekte orchis). Anderen zijn later vernoemd. Sommige betreffen andere bijbelse persoonlijkheden zoals de Johannes Nycklar (Saint Johns keys/mannetjes Soldaatje) en Pers Nycklar (Sint Peter's sleutels Vroege paarse Orchis/Mannetjesorchis).

Voor de verspreiding van Brede orchis in Zweden zie deze kaart.

De Noorse naam is Kongsmarihand: Dit betekent "koningsmarihand". De naam Marihand komt van de vorm van de ondergrondse knollen van de plant die vertakt zijn en kunnen dan op handen lijken. Veel orchideeën in Noorwegen hebben deze knollen en deze bevatten voedingsstoffen. Een Orchis heeft bijna altijd twee knollen: De knol die is gevormd in de zomer en een knol van het vorige seizoen. Deze laatste word gebruikt om seizoensgebonden voeding van de plant binnen dat jaar te gebruiken om te groeien. De nieuwe knol is licht en fris en werd in het verleden in verband gebracht met de Maagd Maria. Vandaar de naam Marihand. De oude knol van vorig jaar is zwart en verschrompeld en werd geassocieerd met Satans hand. In Nederland is de naam Handekenskruid bekend, een Orchideeënfamilie (Dactylorhiza). Marihand is eigenlijk de light versie van de wetenschappelijke verklaring. Waarom het woord Kongs er voor staat is mij onbekend.

De Deense naam is Maj-Gøgeurt. Dit betekent letterlijk"mei koekskruid". Dit behoeft natuurlijk enige uitleg. Maj geeft ook weer aan dat deze Orchis vroeg bloeit. Het woord Gøgeurt bevestigt dit nog eens. Gøgeurt betsaat uit twee woorden, Gøg wat "koekoek" betekent. Dit geeft aan dat de plant vroeg bloeit (als de koekoek arriveert) t.o.v. andere Orchissen die vaak in Juni bloeien. Ört/eurt/urt is de Scandinavische term voor "kruid".

Ecologie

Bodem
Zonnige plaatsen op vochtige tot natte, voedselarme tot matig voedselrijke, niet of slechts licht bemeste, zwak zure tot vaak kalkhoudende, humusrijke grond (veen, zand, leem, löss, zavel, rivierklei en lichte zeeklei.) Ook in zwak brak milieu.

Groeiplaats
Grasland (moerassige plaatsen, hooiland, extensief beweid grasland en blauwgrasland), bermen, zeeduinen (grazige duinvalleien), moerassen (trilvenen en bronmoerassen), waterkanten (langs kwelsloten en greppels), buitendijkse waarden, zandplaten, afgravingen, opgespoten grond en drassige plekken op dalwanden.

Verspreiding

Nederland
Zeldzaam, verspreid in vrijwel het hele land.

Vlaanderen
Zeldzaam. Het meest in de Kempen en de Leemstreek.

Wallonië
Vrij zeldzaam in het Maasgebied en de Ardennen.

Wereld
West-, Midden- en Oost-Europa.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

Laat ze staan!

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten