Epipactis helleborine (Brede wespenorchis)

Naast de Brede orchis (Dactylorhiza majalis) is deze Wespenorchis niet bepaald zeldzaam. In tegenstelling tot de Brede orchis, die je nog wel eens in de wegberm ziet, hoef je voor deze Orchis de straat niet eens uit!! Je ziet hem vaak al in de voortuin. De enige soort waar je hem echt mee zou kunnen verwarren is de Moeraswespenorchis (Epipactis palustris). Maar deze is veel zeldzamer (deze staat op de Rode lijst als gevoelig) en hij houd van natte voeten en is dan ook meestal alleen te vinden in een natuurgebied.  Hij is ook veel witter van kleur. De Brede wespenorchis bloeit vanaf Juli tot en met September.

Op de website van Flora van Nederland is een Videodeterminatie van deze plant te zien.

Op de onderstaande lijst staan 26 soorten orchideeën. De meeste zijn, zoals hierboven genoemd, zeer zeldzaam tot zeldzaam. Sommige zijn zelfs algemeen. Maar alle zijn waargenomen in Nederland. Soms alleen in het puntje van Zuid-Limburg, soms enkel op de waddeneilanden en soms verspreid over een deel van het land. Zoals ook hierboven beschreven staat gebeurt het vaak dat orchideeën kruisen met andere soorten. Er ontstaan dan zogenaamde hybride soorten. Deze staan niet in de lijst.

• Aapjesorchis (Orchis simia)
• Bijenorchis (Ophrys apifera)
• Bokkenorchis (Himantoglossum hircinum)
• Bosorchis (Dactylorhiza fuchsii)
• Brede orchis (Dactylorhiza majalis)
• Brede wespenorchis (Epipactis helleborine subsp. helleborine)
• Bruinrode wespenorchis (Epipactis atrorubens)
• Dennenorchis (Goodyera repens)
• Duinwespenorchis (Epipactis helleborine subsp. neerlandica)
• Gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata)
• Groenknolorchis (Liparis loeseli)
• Grote keverorchis (Neottia/Listera ovata)
• Harlekijn (Anacamptis morio/Orchis morio)
• Herfstschroeforchis (Spiranthes spiralis)
• Hondskruid (Anacamptis pyramidalis)
• Honing orchis (Herminium monorchis)
• Hyacintorchis (Himantoglossum robertianum)
• Kleine keverorchis (Neottia cordata)
• Mannetjesorchis (Orchis mascula)
• Poppenorchis (Orchis anthropophora)
• Purperorchis (Orchis purpurea)
• Rietorchis (Dactiloryza majalis subs.praetermissa)
• Soldaatje (Orchis militaris)
• Veenmosorchis (Hammarbya paludosa)
• Vliegenorchis (Ophrys insectifera subsp. insectifera)
• Welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia)

Omdat het niet altijd even makkelijk is een Orchis op naam te brengen staat er op de site van Floron een handige zoekkaart.

De officiële wetenschappelijke naam is Epipactis helleborine subsp. helleborine (L.) Crantz

Er zijn twee verklaringen voor Epipactis:

1. Epipactus zou afgeleid zijn Epipaktis (Grieks) waarmee  de Witte nieswortel (Veratrum album L.) bedoeld wordt.
2. De naam Epipactis werd in 1775 door Johann Gottfried Zinn, een hoogleraar in de plantkunde aan de Georg-August-Universität Göttingen, aan dit geslacht toegekend.

Helleborine, het tweede soortaanduidende woord in de Latijnse naam van de Brede wespenorchis, betekent op Helleborus gelijkend en daarmee is de sierplant bedoeld die bij Dodoens Witten Helleborus of Wit Niescruyt heet en die nu de naam draagt van Witte nieswortel (Veratrum album L.).

Met een beetje fantasie is goed te lezen hoe Rembert Dodoens deze plant beschrijft en dat je goed leest dat er veel gelijkenis is met een Wespenorchis: "Dit cruyt es den voorghescreven witten Niescruyde ghelijck maer in alder manieren veel minder/ het heeft eenen rechten steel ende daer aen gheribde bladerkens den bladeren van Wechbree oft van wit Niescruyt ghelijckende maer mindere. Die bloemen hanghen aen den steel ende sijn wit in dmiddel hol met geele stipkens ende lijfvervwighe streepkens vrempt van fatsoene ende als die vergaen zoo comet tsaet in dicke hauwkens voort dat seer cleyn ende ghelijck sandeken es. Die wortelen sijn herwaerts ende derwaerts ghespreyt/ sapachtich ende dick van sceellen bitter van smaecke."

Subsp. is een afkorting van subspecies. Dit is Latijn en betekent letterlijk "onder de soort". Hiermee wordt bedoeld dat het geen losstaande soort is maar een iets afwijkende plant dan zijn/haar originele soort. 

Meestal staat er achteraan de wetenschappelijke naam een afkorting. Dit is de afkorting van een wetenschapper/botanicus die deze plant deze plant heeft ontdekt/verzameld en tot details heeft beschreven. Soms staat er een tweede afkorting. Dan heeft een andere wetenschapper/botanist de plant nog beter  beschreven en iets gewijzigd. De eerste naam komt dan tussen haakjes te staan. In dit geval is dit (L.)  Crantz.

(L.) staat voor Carl Linnaeus. In 1753 beschreef hij de soort als Serapias helleborine in de publicatie Species Plantarum.

Crantz staat voor Heinrich Johann Nepomuk Crantz, later Freiherr von Crantz of von Cranz (25 november 1722 – 18 januari 1799). Hij was een medicus en hoogleraar botanica en fysiologie in Wenen. Hij publiceerde onder de naam Henricus Crantz. In 1769 herschreef hij de soort als Epipactis helleborine in zijn publicatie Stirpium Austriarum Fasciculus.

Wie de ondersoort subs. helleborine heeft beschreven is onbekend. Verder is deze soort tientallen malen herschreven dat ik persoonlijk niet weet wat de juiste naam is op dit moment.

Zie ook de Nederlandse verklaring.

• Frysk: Brede kaaiblom
• English: Broad Leaved Helleborine
• Français: Epipactis à larges feuilles
• Deutsch: Breitblättrige stendelwurz.
• Espanõl: Heleborina de hojas anchas
• Italiano: Elleborina comune
• Svenska: Skogsknipprot
• Norsk: Breiflangre
• Dansk: Skov-Hullæbe

De Engelse naam is Broad Leaved Helleborine: Broad betekent "breed". Leaved beteken "bebladerde" en Helleborine is het tweede gedeelte van de wetenschappelijke naam.

Voor de verspreiding van de Brede wespenorchis in Engeland zie deze kaart.

De Franse naam is Epipactis à larges feuilles. Epipactis is de eerste wetenschappelijke naam. À betekent "met". Larges betekent "grote" en Feuilles betekent "bladeren".

De Duitse naam is Breitblättrige Stendelwurz: Breitblättrige betekent "breedbladig". De naam Standelwurz wordt bhelve voor Bremraap-soorten ook gebruikt voor orchideeën-soorten in Duitsland. De stengels van deze planten groeien met een stijve stengel recht omhoog, ze “staan”, vandaar “standel”, en worden daarom ook vergeleken met een penis in erectie, wat er vroeger toe leidde dat deze planten als afrodisiacum gebruikt werden. In Nederland werd de naam Standelkruid ook gebruikt.

Voor de verspreiding van Brede wespenorchis in Duitsland zie deze kaart.

De Italiaanse is Elleborine commune. Elleborine is de Italiaanse benaming van wederom het tweede gedeelte van de wetenschappelijke naam. Het woord Commune betekent "gewoon". Dit dient ter onderscheid want Italie kent diverse ondersoorten, o.a. Elleborine helleborine subsp. latina, Elleborine helleborine subsp. moratoria, helleborine subsp. Epipactis di Tremols. 

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Spaanse naam is Heleborina de hojas anchas. Heleborina is weer het tweede gedeelte van de wetenschappelijke naam. De betekent "van". Hojas betekent "bladeren" en Anchas betekent "wijd/breed". 

In Spanje kent men minstens vier namen voor elke plant. De algemene volksnaam, de Catalaanse naam (Provincie in Noord+Oost Spanje tegen de Pyreneeën aan), de Gallische naam (provincie in Noord-West-Spanje) en de Baskische naam (provincie in West-Spanje tegen de Pyreneeën aan). Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt,

De Zweedse naam is Vanlig Skogsknipprot. Dit woord bestaat uit vier delen. Vanlig betekent "algemeen". Skogs betekent "bos". Knipp komt van Knippe wat "bundel" betekent. Rot betekent "wortel". Dus eigenlijk een algemene plant die graag in het bos groeit en een wortel als een "bundel" heeft. Deze Epipactis groeit graag in de schaduw en de wortels van deze familie hebben geen knollen zoals bij andere orchissen. Hij wordt voor een Orchis relatief veel (algemeen) vaak waargenomen.

Voor de verspreiding van Brede wespenorchis in Zweden zie deze kaart.

De Noorse naam is Bredflangre. Dit betekent "brede Flangre". Bred slaat natuurlijk weer op de brede stengelbladeren. Flangre is de Noorse benaming voor een Epipactis soort.

De Deense naam is Skov-Hullæbe. Skov betekent "bos". Dit slaat op het feit dat de plant eigenlijk schaduw minnend is maar bij het Algemene verhaal staat dat je hem tegenwoordig overal kan tegenkomen. Hullaebe bestaat uit twee delen. Hul betekent "hol" en Leabe betekent "lip". Dit heeft te maken met het uiterlijk van de bloem.

Ecologie

Bodem
Licht beschaduwde plaatsen op droge tot vochtige, voedselarme tot matig voedselrijke, zwak zure tot kalkhoudende, goed doorluchte, humeuze grond (zand, leem, zavel en klei).

Groeiplaats
Bossen (loofbossen, naaldbossen, grienden, parkbossen, droge, voedselrijke bossen, bosrijke villawijken en langs bospaden en lanen), bosranden, struwelen, beschaduwde bermen, dijken, tuinen, recreatieterreinen, zeeduinen (langs duinpaden en in duinvalleien), langs spoorwegen, plantsoenen en geluidswallen. Brede wespenorchis groeit vaak op plekken die ingrijpend door de mens beïnvloed zijn, zoals b.v. langs boswegen door een menging van de bosgrond met zand, schelpgruis, steenslag of gruis en is ook regelmatig in bebouwde kommen aan te treffen.

Verspreiding

Nederland
Vrij algemeen, maar vrij zeldzaam in Drenthe en zeldzaam in zeeklei- en laagveengebieden.

Vlaanderen
Vrij algemeen, maar plaatselijk zeldzaam of ontbrekend (met name in de Polders).

Wallonië
Vrij algemeen tot vrij zeldzaam.

Wereld
In gebieden met een gematigd klimaat in Azië, Noordwest-Afrika en in bijna heel Europa. In Noorwegen tot voorbij de poolcirkel. Ingeburgerd in Noord-Amerika.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

Laat ze staan!

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten