Orchis militaris (Soldaatje)

Het Soldaatje is een zeer zeldzame soort die ook wel eens kruist met Harlekijn (Anacamptis morio/Orchis morio), Purperorchis (Orchis purpurea), Aapjesorchis (Orchis simia) en de Poppenorchis (Orchis anthropophora /Aceras anthropophorum). Dus de kans dat u een echte Orchis van deze soort tegen komt is niet zo groot. Zelfs in zijn origineel standplaats (zuid-Limburg) is hij zeldzaam. Hij staat dan ook op de Rode lijst als ernstig bedreigd en is sinds 1950 met 75 % tot 100 % achteruitgegaan.

Op de onderstaande lijst staan 26 soorten orchideeën. De meeste zijn, zoals hierboven genoemd, zeer zeldzaam tot zeldzaam. Sommige zijn zelfs algemeen. Maar alle zijn waargenomen in Nederland. Soms alleen in het puntje van Zuid-Limburg, soms enkel op de waddeneilanden en soms verspreid over een deel van het land. Zoals ook hierboven beschreven staat gebeurt het vaak dat orchideeën kruisen met andere soorten. Er ontstaan dan zogenaamde hybride soorten. Deze staan niet in de lijst.

• Aapjesorchis (Orchis simia)
• Bijenorchis (Ophrys apifera)
• Bokkenorchis (Himantoglossum hircinum)
• Bosorchis (Dactylorhiza fuchsii)
• Brede orchis (Dactylorhiza majalis)
• Brede wespenorchis (Epipactis helleborine subsp. helleborine)
• Bruinrode wespenorchis (Epipactis atrorubens)
• Dennenorchis (Goodyera repens)
• Duinwespenorchis (Epipactis helleborine subsp. neerlandica)
• Gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata)
• Groenknolorchis (Liparis loeseli)
• Grote keverorchis (Neottia/Listera ovata)
• Harlekijn (Anacamptis morio/Orchis morio)
• Herfstschroeforchis (Spiranthes spiralis)
• Hondskruid (Anacamptis pyramidalis)
• Honing orchis (Herminium monorchis)
• Hyacintorchis (Himantoglossum robertianum)
• Kleine keverorchis (Neottia cordata)
• Mannetjesorchis (Orchis mascula)
• Poppenorchis (Orchis anthropophora)
• Purperorchis (Orchis purpurea)
• Rietorchis (Dactiloryza majalis subs.praetermissa)
• Soldaatje (Orchis militaris)
• Veenmosorchis (Hammarbya paludosa)
• Vliegenorchis (Ophrys insectifera subsp. insectifera)
• Welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia)

Omdat het niet altijd even makkelijk is een Orchis op naam te brengen staat er op de site van Floron een handige zoekkaart.

De officiële wetenschappelijke naam is Orchis militaris L.

De naam Orchis komt van het Griekse όρχις en betekent "testikel/teelbal". Het woord Orchis werd voor het eerst gebruikt door de Griekse filosoof en botanicus Theophrastus (371/372 - 287/286 v.Chr.) in zijn boek De historia plantarum (Dit betekent "De natuurlijke geschiedenis van planten"). Testikel/teelbal omdat veel planten uit de Orchis familie twee wortelknollen hebben. Deze knollen lijken op testikels.

Miliataris (Latijn) en betekent "van/voor militairen". Dit omdat de bloemen gelijkenis hebben met een militaire helm met een mannetje (soldaatje) eronder.

Meestal staat er achteraan de wetenschappelijke naam een afkorting. Dit is de afkorting van een wetenschapper/botanicus die deze plant deze plant heeft ontdekt/verzameld en tot details heeft beschreven. Soms staat er een tweede afkorting. Dan heeft een andere wetenschapper/botanist de plant nog beter  beschreven en iets gewijzigd. De eerste naam komt dan tussen haakjes te staan. In dit geval is dit L. Dit staat voor Carl Linnaeus. In 1753 beschreef hij Orchis militaris in de publicatie Species Plantarum.

Zie ook de Nederlandse verklaring.

• English: Military orchid
• Français: Orchis militaire
• Deutsch: Helm-Knabenkraut
• Espanõl: Orquídea de soldado
• Italiano: Orchide militare
• Svenska: Johannesnycklar
• Norsk: Johannesnøklar
• Dansk: Ridder-Gøgeurt

De Engelse naam is Military orchid. Dit betekent "militaire orchis", dus ongeveer de zelfde strekking als de Nederlandse naam.

Voor de verspreiding van Orchis militaris in Engeland zie deze kaart.

De Franse naam is Orchis militaire. Deze naam is het zelfde als de Engelse naam.

De Duitse naam is Helm-Knabenkraut. Dit betekent "helm-knabenkraut. Die "helm" is duidelijk aanwezig en lijkt de andere kroonbladen te "beschermen". Dit helmvormig kroonblad komt is bij meerdere Orchissen te zie bijv. bij de Harlekijn (Anacamptis morio/Orchis morio) .Ik heb het maar één keer gelezen maar een hardnekkig bijgeloof hield vol dat vrouwen die de hardere en sappigere knol van de twee aten een zoon zouden krijgen. De Duitse naam Knabenkraut is hier ook op gebaseerd.

De Spaanse naam is Orquídea de soldado. Dit betekent "soldatenorchidee" dus bijna net zoals de Nederlandse naam.

In Spanje kent men minstens vier namen voor elke plant. De algemene volksnaam, de Catalaanse naam (Provincie in Noord+Oost Spanje tegen de Pyreneeën aan), de Gallische naam (provincie in Noord-West-Spanje) en de Baskische naam (provincie in West-Spanje tegen de Pyreneeën aan). Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Italiaanse naam is Orchide militare. Dit is de Italiaanse benaming voor de volledige wetenschappelijke naam.

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Zweedse naam is Johannesnycklar. Nycklar betekent "sleutels". Het is een algemene naam voor verschillende orchideeën in Zweden vanwege de vorm van bloeiwijze. Het grappige is dat Slanke sleutelbloem (Primula elatior), geen Orchidee trouwens, dezelfde naam in Nederland heeft gekregen. De oudste "Nycklarnaam" is Jungfru Marie Nycklar (Onze lieve vrouwe sleutels/Brede orchis). Anderen zijn later vernoemd. Sommige betreffen andere bijbelse persoonlijkheden zoals de Johannes Nycklar (Saint Johns keys/mannetjes Soldaatje), deze Orchis dus, en Pers Nycklar (Sint Peter's sleutels Vroege paarse Orchis/Mannetjesorchis).

Voor de verspreiding van Orchis militaris in Zweden zie deze kaart.

De Noorse naam is Johannesnøklar. Deze naam is heRt zelfde als de Zweedse naam

De Deense naam is Ridder-Gøgeurt. Dit betekent "ridder Gøgeurt". De soldaat/militair is in dit geval ridder. Het woord Gøgeurt bevestigt de iets vroegere bloei van deze Orchis. Gøgeurt betsaat uit twee woorden, Gøg wat "koekoek" betekent. Dit geeft aan dat de plant vroeg bloeit (als de koekoek arriveert) t.o.v. andere Orchissen die vaak in Juni bloeien. Ört/eurt/urt is de Scandinavische term voor "kruid".

Ecologie

Bodem
Zonnige tot heel licht beschaduwde plaatsen op vochtige, voedselarme, kalkrijke grond (kijt, zand en leem).

Groeiplaats
Bossen (open plekken in loofbossen), bosranden, struwelen (kalkrijke zomen), kapvlakten, grasland (grazige hellingen en kalkgrasland), zeeduinen (duingrasland en duinvalleien) en afgravingen (zandgroeven).

Verspreiding

Nederland
Zeer zeldzaam, o.a. in Zuid-Limburg en in de Hollandse duinen.

Vlaanderen
Zeer zeldzaam.

Wallonië
Zeldzaam in de Famenne en Lotharingen.

Wereld
Gematigde streken in Europa en Azië. Van Noord-Portugal, Oost-Engeland en het Oostzeegebied (Zuid-Zweden). Oostelijk door Siberië tot in Noord-China.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

Laat ze staan!

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten