Stachys arvensis (Akkerandoorn)

Hoe gewoon de naam van deze plant ook klinkt, Akkerandoorn is lang zo algemeen niet als Moerasandoorn (Stachys palustris). Deze plant is twee keer zo klein. Akkerandoorn is inderdaad niet zo groot (max. 30 cm. maar vaak kleiner) en ook zal de Akkerandoorn niet zo snel aangezien voor een Orchis zoals de Moersandoorn soms want de bloemen zijn wit/roze en niet zo opvallend, dus loop je deze plant snel voorbij. Akkerandoorn bloeit in Juli tot en met de herfst.

Op de website van Flora van Nederland is een Videodeterminatie van deze plant te zien.

Er komen in minstens 4  Andoorn (Stachys) soorten in het wild voor in Nederland:

• Akkerandoorn (Stachys arvensis) - vrij zeldzaam
• Bosandoorn (Stachys sylvatica) - algemeen
• Moerasandoorn (Stachys palustris) - algemeen
• Wollige andoorn (Stachys byzantina) - vrij zeldzaam

De officiële wetenschappelijke naam is Stachys arvensis (L.) L.

Stachys: is afkomstig van het Stachus (Grieks) en betekent "aar", vanwege de bloeiwijze. Botanische gesproken is het echter een schijnaar. Dit is een beetje ingewikkelde term. Een schijnaar heeft een verdikte hoofdas met daarop gesteelde bloemen. Bij een aar is de hoofdas niet verdikt en zitten de bloemen (zittend) er ongesteeld stijf tegenaan. 

Veel planten hebben bij het tweede gedeelte van de wetenschappelijke naam de woorden Arvense/Arvensis of Campestre/Campestris of Pratense/Pratensis gekregen. Al deze soorten kunnen dan overal voorkomen. Eigenlijk word hiermee gezegd dat de betreffende plant meestal geen specifieke bodemsamenstelling nodig heeft. De naam dient ook vaak ter onderscheid van andere soorten. Arvense/Arvensis komt van Arvum en is Latijn en betekent "grond/akker". Campestre/Campestris is Latijn en betekent "(open) veld". Pratense/Pratensis is Latijn en betekent "van de weide".

Meestal staat er achteraan de wetenschappelijke naam een afkorting. Dit is de afkorting van een wetenschapper/botanist die deze plant deze plant heeft ontdekt/verzameld en tot details heeft beschreven. Soms staat er een tweede afkorting. Dan heeft een andere wetenschapper/botanist de plant nog beter  beschreven en iets gewijzigd. De eerste naam komt dan tussen haakjes te staan. In dit geval is dit L. Dit staat voor Carl Linnaeus.

Opvallend is dat hier twee keer Linneaus word genoemd. Deze soort werd voor het eerst gepubliceerd door Carl Linnaeus onder de naam Glecoma arvensis, in de eerste editie van zijn werk Species Plantarum (1735). Later in de tweede editie van zijn werk Species Plantarum (1763) werd deze soort in het geslacht Stachys geplaatst.

De geslachtsnaam Glecoma/Glechoma is afgeleid van het Griekse glechon. Glechoma zou zijn afgeleid van de Griekse naam glechon voor pennyroyal , Mentha pulegium (Polei). Deze naam werd door Linnaeus aan dit geslacht gegeven, de redenen zijn niet duidelijk.

Zie ook de Nederlandse verklaring

• Frysk: Bounettel
• English: Field Woundwort
• Français: Épiaire des champs
• Deutsch: Acker-Ziest
• Espanõl: hierba de gato
• Italiano: Stregona minore
• Svenska: Åkersyska
• Norsk: Småsvinerot
• Dansk: Agergaltetand

De Engelse naam is Dit betekent "akker wondkruid". Akker geeft aan dat deze plant niet echt veel eisen stelt aan de bodemsamenstelling. Akkerandoorn is al sinds de vroege middeleeuwen bekent als helend kruid bij wonden voor de Angel-saxen. Wort wordt over het algemeen in het Engels gebruikt voor een plant die geneeskrachtige werkingen heeft of waardevol is als voedsel.

De Franse naam is Épiaire des champs. Dit betekent (Épiaire van het land). Het woord Épiare is de algemene Franse benaming voor een Andoorn. De precieze herkomst van dit woord weet ik nog niet. De woorden "van het land" worden hierboven uitgelegd.

De Duitse naam is Acker-Ziest. Acker betekent natuurlijk "akker". Dit wordt bij de Engelse naam uitgelegd. Het woord Ziest is afgeleid van het Sorbisch (zie op deze Wikipagina de volledige uitleg bij de alinea Etymologie), het archetype (de bron) is "čisćik". Maar wat dit nu weer betekent is mij onbekend.

Voor de verspreiding van Stachys arvensis in Duitsland zie deze kaart.

De Spaanse naam is Hierba de gato. Dit betekent "kattenkruid". Gek genoeg is het echte Kattenkruid (Nepeta) een andere heel andere soort. Beide soorten zijn wel onderdeel van de Lipbloemenfamilie (Labiatae/Lamiaceae), dus nauw verwant.

In Spanje kent men minstens vier namen voor elke plant. De algemene volksnaam, de Catalaanse naam (Provincie in Noord+Oost Spanje tegen de Pyreneeën aan), de Gallische naam (provincie in Noord-West-Spanje) en de Baskische naam (provincie in West-Spanje tegen de Pyreneeën aan). Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Italiaanse naam is Stregona minore. Dit betekent "kleine tovenaar". Waarom tovenaar weet ik niet precies. Sommige Stachys soorten hadden vroeger een mysterieus bestaan. Niet deze plant. De Akkerandoorn werd vroeger juist veel medicinaal veel gebruikt en was best nuttig (zie bijv. de Engelse naam). Klein verwijst waarschijnlijk naar de grootte van de plant vergeleken bijv. de Moerasandoorn (Stachys palustris). Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. De hier genoemde naam kan ook nog varianten hebben.

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Zweedse naam is Åkersyska. Åker betekent natuurlijk "akker". Het woord Syska is waarschijnlijk afgeleid van het Duitse Ziest. Een heel ander woord maar Ziest was voor veel Zweden kennelijk moeilijk uit te spreken. Syska is tegenwoordig het Zweedse woord voor een Stachys soort.

De Noorse naam is Småsvinerot. De gebruikelijke naam in Noorwegen om een soort uit het geslacht Stachys (Andoorn) aan te geven is Svinerot. Svine betekent "zwijnen" en Rot betekent "wortel". Dus totaal Zwijnenwortel. Dit omdat vroeger de wortels aan de varkens werden gevoerd. Vóór het woord Svinerot staat de naam om welke soort het gaat. In dit geval Små. Dit betekent "klein". Akkerandoorn is de kleinste telg uit dit geslacht.

De Deense naam is Agergaltetand. Ager betekent "een bewerkt stuk land". Galte betekent "beer/zwijn" en Tand betekent gewoon "tand". De enige (niet veel geziene) verklaring die ik weet dat als de meeldraden zijn volgroeid deze rechts en links van de bloem hangen, als een soort slagtanden van een zwijn/beer.

Ecologie

Bodem
Zonnige, open plaatsen (pionier) op matig droge tot matig vochtige, matig voedselrijke tot voedselrijke, vaak kalkarme, neutrale tot zwak zure, humeuze grond (zand, leem, löss, dalgrond en zandige rivierklei).

Groeiplaats
Tuinen (moestuinen), akkers (akkerranden, graaakkers en hakvruchtakkers), braakliggende grond, bermen (open plekken) en ruigten. Akkerandoorn komt pas laat in het seizoen tot ontwikkeling en heeft maar weinig concurrentiekracht. Zelden vind je de soort in grote aantallen bijeen.

Verspreiding

Nederland
Vrij zeldzaam in Zuid-Limburg, in het rivierengebied en in het midden en oosten van het land en zeldzaam in West-Nederland. Elders zeer zeldzaam.

Vlaanderen
Vrij zeldzaam, maar zeer zeldzaam in het kustgebied. Het meest langs de Maas en in de Leemstreek. Sterk achteruitgegaan.

Wallonië
Vrij zeldzaam, maar zeer zeldzaam in de Hoge Ardennen.

Wereld
Oorspronkelijk uit Europa. In West-Europa, oostelijk tot in Zuid-Scandinavië, Noord-Polen en Zuid-ltalië. Ook in West-Azië, Noordwest-Afrika en op een aantal eilanden in de Atlantische Oceaan. Plaatselijk ingeburgerd in Noord- en Zuid-Amerika en Australië.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten